Achtergrond
Externaliserend probleemgedrag van leerlingen, zoals ongehoorzaamheid, hyperactief gedrag en agressief gedrag, kan een grote uitdaging vormen voor leerkrachten. Ook meer internaliserend gedrag, zoals teruggetrokken, stil gedrag, motivatieproblemen en angst- en depressieklachten kan de leerkracht ervaren als moeilijk gedrag. Zulk gedrag kan leiden tot gevoelens van handelingsverlegenheid en stress. Daarnaast ervaren leerkrachten ook regelmatig veel conflict en minder betrokkenheid in hun relatie met leerlingen met probleemgedrag. Dit is zorgelijk, want een slechte leerkracht-leerling relatie kan negatief uitpakken voor het welzijn van leerkrachten en negatieve consequenties hebben voor de gedrags- en schoolontwikkeling van leerlingen (Roorda et al., 2013). Via het herstellen van deze relatie kunnen leerkrachten in hun kracht gezet worden om effectief met moeilijk gedrag om te gaan.

De leerkracht-leerling relatie
Een leerkracht-leerling relatie bestaat volgens Pianta en anderen (2003) uit 4 componenten (zie fig. 1): (1) De individuele eigenschappen van de leerling en de leerkracht, zoals bijvoorbeeld hun leeftijd, geslacht en persoonlijkheid; (2) Hoe zowel de leerkracht als de leerling over de relatie denkt, ofwel hun ‘mentale beeld’ of ‘mentale representatie’ van de relatie; (3) Wat er in de interactie tussen leerkracht en leerling gebeurt, zoals hun verbale en non-verbale communicatie; (4) De kenmerken van de omgeving, klas school of medeleerlingen, die invloed op de relatie uitoefenen. Als een relatie tussen een leerkracht en leerling onder druk staat, heeft dit vaak betrekking op het mentale beeld dat de beide actoren hebben van de relatie, en op de interactie die tussen leerkracht en leerling plaatsvindt. Daarom kunnen leerkrachten en leerlingen profiteren van een interventie die zich richt op het verbeteren van deze relatiecomponenten.

Figuur 1: De leerkracht-leerling relatie

Coachingsprogramma Key2Teach
Het leerkrachtgerichte coachingsprogramma Key2Teach bestaat uit twee fases en vier bouwstenen en is ontwikkeld vanuit bestaande interventies. De eerste fase heeft als doel om de leerkracht inzicht te geven op zijn of haar beeld van de relatie met de leerling met moeilijk gedrag en hoe dit beeld zijn of haar interacties met de leerling beïnvloeden. Hiervoor worden twee bouwstenen gebruikt, namelijk; de interventie Leerkracht-Leerling Interactie Coaching (LLInC; Koomen; Spilt, 2010-2016) met het bijbehorende Leerkracht Relatie Interview en het uitvoeren van een functionele gedragsanalyse (Ellis, 1991). In de tweede fase wordt gewerkt aan het promoten van positieve interacties tussen de leerkracht en leerling, waarbij met name de leerkracht nieuwe vaardigheden leert. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van begeleiden met beeld (Hayes et al., 2001) en synchroon beeldcoachen (Coninx et al., 2010; Rock et al., 2009).

Key2Teach bestaat uit 8 sessies tussen de coach en leerkracht. In de eerste twee sessies wordt gestart met een interview over de relatie met de focusleerling. Vervolgens wordt hier een profiel over opgesteld, waarin pedagogische vaardigheden en pedagogische gevoelens van de leerkrachten ten opzichte van de focusleerling worden weergegeven. In sessie drie en vier wordt het verhaal van de leerkracht tegenover het beeld gelegd en met behulp van functionele gedragsanalyse wordt gekeken welke gevoelens en gedachten van de leerkracht een rol spelen in hoe hij of zij reageert op het gedrag van de focusleerling. Daarnaast wordt vanuit het perspectief van de leerling en zijn of haar gedachten en gevoelens naar de situaties op de video gekeken. Aan het einde van deze eerste fase wordt een werkhypothese bepaald, doelgedrag geformuleerd en keywors gekozen. De tweede fase bestaat uit twee keer sessies synchroon beeldcoachen en begeleiden met beeld. De keywords worden gebruikt om de leerkracht tijdens het synchroon beeldcoachen te herinneren aan dit nieuwe doelgedrag, via de het oortje in het oor van de leerkracht kan de coach deze keywords influisteren. Deze sessies worden nabesproken aan de hand van het analyseren van videobeelden (video interactie begeleiding).

Het onderzoek naar het effect van Key2Teach Van 2012 tot 2016 is onderzocht of de interventie Key2Teach effectief is voor het verbeteren van de relatie van de leerkracht met een leerling met externaliserend probleemgedrag. Verdeeld over twee schooljaren hebben 103 leerkrachten van groep 5 tot en met 8 van het regulier basisonderwijs deelgenomen aan het onderzoek. Alle leerkrachten hebben eerst een screeningsvragenlijst ingevuld, waarmee een leerling met veel externaliserend probleemgedrag en veel conflicten met de leerkracht werd geselecteerd, de zogenoemde focusleerling. De interventie richtte zich hoofdzakelijk op de relatie met deze leerling. Gedurende het schooljaar hebben we drie metingen georganiseerd: voormeting (rond de herfstvakantie), tussenmeting (in januari) en de eindmeting (in juni). In het volgende schooljaar hebben we de follow-up meting uitgevoerd (in november). Bij elke meting vulden
de leerkracht en leerlingen vragenlijsten in en maakten we video-opnames voor de observaties. Tussen de voormeting en tussenmeting kregen de 53 leerkrachten die geloot waren voor de coaching de eerste fase van Key2Teach. Van de tussenmeting tot de eindmeting kregen de leerkrachten de tweede fase van Key2Teach. De overige 50 leerkrachten kregen, indien nodig, begeleiding die ze normaal gesproken ook zouden krijgen. Resultaten voor leerkrachten in het regulier basisonderwijs

Als eerste hebben we onderzocht of verschillende elementen van de relatie, namelijk het mentale beeld dat de leerkracht over de relatie heeft en de interactievaardigheden van de leerkracht, verbeteren als gevolg van Key2Teach. We hebben gevonden dat Key2Teach het mentale beeld van de leerkracht over de relatie met de focusleerling met externaliserend probleemgedrag verbetert.

Leerkrachtenrapportages lieten een toename in nabijheid en een afname van conflict zien bij de leerkrachten die Key2Teach kregen in vergelijking met de leerkrachten in de controleconditie. Om te zien of de interactievaardigheden verbeteren hebben we video-opnames gemaakt en vragen gesteld aan de leerling. We vonden geen verbetering van de interactievaardigheden als gevolg van Key2Teach. Mogelijk komt dit omdat we naar de interactievaardigheden van de leerkracht ten opzichte van de hele klas hebben gekeken, terwijl de coaching zich richtte op de interactie met de focusleerling.

Ten tweede, wat betreft het welbevinden van de leerkracht hebben we gekeken naar de competentiegevoelens en mate van emotionele uitputting, een symptoom van burn-out, van de leerkrachten. We hebben gevonden dat competentiegevoelens met betrekking tot instructie verbeterden als gevolg van Key2Teach. Ook vonden we dat ten gevolge van het verbeteren van de nabijheid en betrokkenheid in de relatie, ook de competentiegevoelens van de leerkracht met betrekking tot het betrekken van leerlingen bij de les en de klassenorganisatie verbeterden. In het nieuwe schooljaar waren leerkrachten die Key2Teach hadden gehad minder emotioneel uitgeput dan hun collega’s.

Als laatste, hebben we onderzocht of Key2Teach ook effect heeft op het probleemgedrag van focusleerlingen en hun klasgenoten. We gebruikten hiervoor de gegevens van 103 focusleerlingen en de 1643 klasgenoten van deze leerlingen. Voor de focusleerlingen hebben we gevonden dat gedragsproblemen verminderden als gevolg van Key2Teach. Voor klasgenoten vonden we dat hun sociaal-emotionele problemen afnamen als gevolg van Key2Teach. Voor de focusleerlingen vonden we dat de relatie met de leerkracht minder conflictueus was, waardoor de hyperactiviteits- en gedragsproblemen afnamen. Wat we niet hadden verwacht, maar wel is gebleken uit de analyses, is dat de mate van conflict voor alle leerkracht-leerling relaties in de klas is afgenomen als gevolg van Key2Teach. Deze afname van conflict ging gepaard met een afname van de hyperactiviteits-, gedragsproblemen, emotionele en sociale problemen van de klasgenoten.

Vervolgonderzoek naar Key2Teach in het Speciaal (basis)Onderwijs
Momenteel loopt een vervolgonderzoek naar de effectiviteit van Key2Teach in het Speciaal Onderwijs en het speciaal basisonderwijs. Het onderzoek heeft verschillende doelen, namelijk het in kaart brengen van de ondersteuningsbehoeften van leerkrachten in het S(B)O, het zo nodig aanpassen van de interventie Key2Teach aan de context van het Speciaal (Basis)Onderwijs. Omdat wij scholen willen versterken worden in dit project gedragswetenschappers en intern begeleiders opgeleid tot Key2Teach-speciaal-coach. In het schooljaar 2019-2020 en 2020-2021 zijn S(B)O-leerkrachten gecoacht en gegevens verzameld om onderzoek te doen naar de effecten van Key2Teach. In 2023 worden de resultaten op verschillende manieren gepresenteerd, zoals wetenschappelijke artikelen en een symposium voor professionals uit het onderwijs.

Voetnoot

Deze samenvatting is gebaseerd op:

1. Van Veen, A. F. D., Holland, J. G., Hoogendijk, C., Clements, W., Reith, M., Scheltens, J., . . .Vuijk, P. (2015). Key2Teach, Multi-Method Coaching: trainingshandleiding. Amsterdam, The Netherlands: Inholland University of Applied Sciences.
2. Hoogendijk, C., Holland, J. G., Tick, N. T., Hofman, W. H., Severiens, S. E., Vuijk, P., Maras, A., & Van Veen, A. F. (2020a). Effect of Key2Teach on Dutch teachers’ relationships with students with externalising problem behaviour: A randomized controlled trial. European Journal of Psychology of Education, 35(1), 111-135. https://doi.org/10.1007/s10212-019-00415-x
3. Hoogendijk, C., Tick, N. T., Hofman, W., Holland, J. G., Severiens, S. E., Vuijk, P., & Van Veen, A. (2018). Direct and indirect effects of Key2Teach on teachers' sense of self-efficacy and emotional exhaustion, a randomized controlled trial. Teaching and Teacher Education, 76, 1-13. https://doi.org/10.1016/j.tate.2018.07.014
4. Hoogendijk, C., Tick, N., Holland, J., Hofman, W., Severiens, S., Vuijk, P., & Van Veen, A. (2020b). Effects of Key2Teach on students' externalising and social-emotional problem behaviours, mediated by the teacher-student relationship. Emotional and behavioural difficulties, 25(3-4), 304-320. https://doi.org/10.1080/13632752.2020.1858259

Aan het project zijn de volgende personen verbonden:

– Kirsten Hoogendijk is werkzaam als orthopedagoog bij Yulius Onderwijs (SO/VSO4) en als projectcoördinator/onderzoeker bij de Universiteit Utrecht. Ten tijde van de ontwikkeling van het programma Key2Teach en onderzoek van de effecten was zij
werkzaam als promovenda bij Yulius Academie en Erasmus Universiteit Rotterdam (promotoren: prof. dr. Adriaan Hofman en prof. dr. Sabine Severiens).
– Prof. drs. Dolf van Veen is hoofd van het Nederlands Centrum Onderwijs & Jeugdzorg en bijzonder hoogleraar bij de University of Nottingham en programmaleider van het onderzoeks- en ontwikkelprogramma Key2Teach.
– Prof. Dr. Bram Orobio de Castro is hoogleraar Orthopedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam. Voorheen was hij hoogleraar Ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit Utrecht.
– Dr. Nouchka Tick is verbonden als universitair hoofddocent aan de afdeling ontwikkelingspsychologie van de Universiteit Utrecht en leidt het vervolgonderzoek naar toepassing van Key2Teach in het speciaal (basis)onderwijs.
– Dr. Femke van den Brink was verbonden als postdoc onderzoeker dit project en werkzaam als universitair docent aan de afdeling klinische psychologie van de Universiteit Utrecht.
– Heleen Schoenmakers is werkzaam als hogeschool docent bij de Hogeschool Utrecht en opleider School-Video-Interactie-Begeleiding.
– Mirella van Minderhout is trainer van de interventie Leerkracht-Leerling Interactie in Beeld.
– Chris Voogt is docent aan het OPDC in Utrecht en (synchroon) beeldcoach.